„Chcę wyrażać swoje uczucia, marzenia i frustracje”*
Jan Sawka
W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych doszło do głosu nowe pokolenie polskich plakacistów, czerpiących wprawdzie z doświadczeń i osiągnieć mistrzów polskiej szkoły plakatu, ale jednak świadome zmian artystycznych i technologicznych zachodzących w sztukach plastycznych. Nowe pokolenie wniosło do polskiej grafiki indywidualizm i potrzebę eksperymentowania. Dorota Folga-Januszewska i Lech Majewski w publikacji Oto sztuka polskiego plakatu tak piszą o ówczesnych tendencjach: „W plakatowej mozaice tego okresu wyraźnie widoczne są indywidualności artystyczne trudne do przyporządkowania jakiejś dominującej tendencji. Można raczej odnieść wrażenie, że powstają osobne plakatowe domina, na pierwszy rzut oka rozróżnialne i charakterystyczne”**.
Jednym z najbardziej rozpoznawalnych przedstawicieli tego pokolenia był Jan Sawka, absolwent malarstwa i grafiki Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych we Wrocławiu (obecnie: Akademia Sztuk Pięknych) oraz architektury na Politechnice Wrocławskiej. W trakcie studiów Sawka zaprzyjaźnił się z Eugeniuszem Getem-Stankiewiczem, który wprowadził go w świat artystyczny Wrocławia. Owocem tej znajomości były wspólne eksperymenty graficzne, a także związki Sawki z teatrem, kabaretem i środowiskiem jazzowym. Sawka i Get-Stankiewicz razem z Jerzym Czerniawskim i Janem Jaromirem Aleksiunem stworzyli nieformalną grupę artystyczną zwaną „wrocławską czwórką”. Po Biennale Plakatu w 1976 roku nazywano ich również „czwórką w Wilanowie” z uwagi na oryginalny sposób zaprezentowania swoich prac w Muzeum Plakatu w Wilanowie.
Wbrew tradycji i konwencji biennale artyści wystawili nie tylko plakaty, ale także obrazy, grafikę użytkową i instalacje. Działalność „wrocławskiej czwórki”, eksperymenty graficzne, wykorzystywanie prowokacyjnej ironii, groteski i elementów pop-artu znacząco wpłynęły na kierunek polskiej grafiki. Jan Sawka wspominając ten okres twórczości, pisał po latach: „Nasza wrocławska czwórka grafików (…) rozbiła w puch zaśniedziałą «polską szkołę plakatu» w parę zaledwie lat. Mało kto wiedział, że mieliśmy już za sobą kawał niebywałej roboty, prawie za darmo, ale też prawie bez limitów artystycznych i cenzuralnych”***.
Podobnie jak wielu artystów grafików tego okresu Jan Sawka fascynował się jazzem. Kontakt z tym środowiskiem przyniósł współpracę z organizowanym od 1964 roku we Wrocławiu festiwalem Jazz nad Odrą. Sawka projektował dla festiwalu plakaty nieprzerwanie od 1972 do 1978 roku, a następnie w latach 1980-1981, w 1989 i 1995 roku. Co ciekawe, Sawka był również twórcą scenografii festiwalowej sceny Jazzu nad Odrą w latach siedemdziesiątych.
Plakaty Sawki zaprojektowane w ciągu pierwszych lat współpracy z festiwalem charakteryzowały się mocną, barwną plamą, wyrazistym rysunkiem i dużą dawką ironii. Plakat z 1972 roku całkowicie rożni się od dotychczasowych plakatów jazzowych projektowanych w związku z licznymi imprezami muzycznymi. Sprawia wrażenie nadmiaru: na ciemnym tle widzimy kiczowatą scenerię, w której umieszczono burleskową tancerkę tańczącą na fortepianie, grającego klezmera, staw i różnorodne zwierzęta. Według wielu krytyków znaleźć tu można odniesienie do pop-artu, ale oparte na jarmarcznych, groteskowych nawiązaniach do ówczesnej polskiej kultury masowej.
W kolejnych latach plakaty Sawki układają się w serię, której bohaterem mógł być sam artysta. Brodatego, długowłosego mężczyznę obserwujemy podczas puszczania kolorowych, hipnotyzujących baniek, a na kolejnym plakacie śpiącego z położoną obok trąbką. Na plakacie z 1975 roku, Sawka umieścił postać skrzypka grającego dla zarobku na ulicy, co interpretowano jako ironiczne odniesienie do skromnego dofinansowania festiwalu.
W 1976 roku Sawka zrezygnował z przedstawień figuratywnych: na ciemnym tle umieścił znak drogowy sygnalizujący zakaz używania trąbki. Kolejne lata przyniosły projekty coraz bardziej stonowane pod względem barwy, o różnorodnej tematyce, w których coraz więcej miejsca zajmują napisy i znaki. Wśród nich wyróżnia się plakat z 1978 roku ukazujący siedzącą na krześle, ubraną w garnitur i kapelusz bezgłową postać skierowaną w stronę lewitującej nad podłogą trąbki. Tym razem plakat Sawki kreuje atmosferę ciszy, skupienia, zasłuchania. Seria plakatów zaprojektowanych dla Jazzu nad Odrą pokazuje przede wszystkim zmiany w sposobie traktowania grafiki, barwy i przestrzeni przez artystę.
Część ze wspomnianych plakatów jazzowych Sawki powstała już po jego wyjeździe z Polski. W 1975 roku artysta zdobył we Francji nagrodę Oscar de la Peintureinagrodę specjalną juryza innowacje w malarstwie, co zaowocowało stypendium Centre Georges Pompidou w Paryżu. Sukces we Francji zbiegł się z trudną dla Sawki sytuacją w kraju. Po wspomnianej wystawie „wrocławskiej czwórki” na Biennale Plakatu, na której zaprezentował m.in. niecenzurowane obrazy, Sawka stał się w Polsce persona non grata. W 1977 roku wyjechał do Nowego Jorku, w którym szybko udało mu się zdobyć uznanie.
Sawka współpracował m.in. z New York Timesem, Boston Globe i Rolling Stone, jego album Book of Fiction zdobył w 1986 roku tytuł książki roku przyznawany przez redakcję The New York Timesa. Artysta realizował się również na innych polach sztuki: projektował scenografię dla teatrów, malował, tworzył spektakle multimedialne, projektował pomniki, w tym Pomnik Pokoju, który miała stanąć w Jerozolimie jako symbol dialogu między chrześcijaństwem, judaizmem i islamem. Był artystą cenionym i nagradzanym, zarówno w Polsce, jak i za granicą. Jan Sawka zmarł na atak serca 10 sierpnia 2012 roku w Nowym Jorku.
Aleksandra Fiałkowska
*Źródło: culture.pl http://www.culture.pl/pl/culture/artykuly/os_sawka_jan.
**Dorota Folga-Januszewska, Lech Majewski, „Oto sztuka polskiego plakatu”, Wydawnictwo Bosz, Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie 2018.
